Náttúrufar

Mynd 1: Þróun meðalhita á Íslandi frá aldamótunum 1900. Myndin byggir á meðaltölum hvers áratugar og sýnd eru vik frá meðaltali áranna 1981–2010. Myndin sýnir gögn frá sjö stöðvum víðsvegarum landið, þ.e. Reykjavík, Stykkishólmi, Akureyri, Grímsey, Stórhöfða, Teigarhorni og Hæli/Árnesi. Þessar stöðvar voru í rekstri allt tímabilið.

Gögn um fornveðurfar á Íslandi falla í megindráttum að veðurfarssögu á norðurhveli. Frá því síðasta jökulskeiði lauk, fyrir um tíu þúsund árum, voru mestu sumarhlýindin á tímabilinu fyrir 6–8 þúsund árum. Síðan skiptust á óregluleg hlýrri og kaldari tímabil en í heildina kólnaði og kaldast varð í lok 19. aldar. Veðurmælingar sýna að verulega hefur hlýnað frá upphafi 20. aldar og er hlýnunin um 1,0 °C á öld miðað við tímabilið 1900 til 2020, meiri að vetri (1,4 °C/100 ár) og minni að sumri (0,7 °C/100 ár). Hlýnunin var ekki órofa, hlýskeið var um miðbik aldarinnar, kuldakast náði hámarki í lok 8. áratugarins og um miðbik þess 10. fór að hlýna ákaft (sjá mynd 1).

Síðustu ár hefur hægt á þessari hlýnun en miðað við síðustu öld er hlýtt á landinu. Meðalhiti áratuga á 21. öld er rúmlega 0,4 °C hærri en þegar hlýjast var á síðustu öld. Þá hafa óvenjuhlý sumur slegið hitamet á nokkrum veðurstöðvum. Sem dæmi má nefna að sumarið 2021 var það hlýjasta frá upphafi mælinga á Akureyri, Egilsstöðum, Dalatanga og Grímsstöðum á Fjöllum. Eins hafa óvenjulegar sveiflur í hita einkennt mánaðarmeðaltöl síðustu ár. Til dæmis var nóvember 2022 óvenjuhlýr en desember sama ár sá kaldasti á landinu síðan 1973, sums staðar sá kaldasti í 100 ár eða meira. Sambærilegar sveiflur í hitastigi hafa þó orðið á kuldaskeiðum.

Úrkoma á Íslandi hefur aukist eftir aldamótin og er meðalársúrkoma á landinu um 5–10% meiri en fyrir þau. Þó aukning sé í hámarksúrkomu hvers árs eru þau gögn mjög sveiflukennd og leitnin er ekki marktæk. Á síðustu árum hafa orðið nokkur skyndiflóð vegna úrhellisrigningar í brattlendi við byggð. Auk þess hafa orðið alvarleg flóð og skriðuföll vegna óvenju mikillar úrkomu sem hefur varað nokkra daga. Þannig var uppsöfnuð úrkoma á Seyðisfirði, dagana 14.–18. desember 2020, samtals 569,9 mm, sem er það mesta sem mælst hefur hér á landi. Óvenju hlýtt var þessa daga og því féll þessi úrkoma sem rigning. Afleiðingarnar voru mestu skriðuföll í sögu Seyðisfjarðarbyggðar.

Norður-Atlantshaf hefur hlýnað verulega á síðustu áratugum, en talsverðar sveiflur eru í sjávarhita umhverfis landið. Markverð kólnun, sem varð á hafsvæði suðvestur af landinu á öðrum áratug þessarar aldar, er nú ekki sýnileg lengur. Veltihringrás Atlantshafsins (AMOC) hefur verið frekar stöðug síðustu ár en vísindalegar niðurstöður um langtíma stöðugleika hennar eru ekki samhljóma. Rannsóknir hafa bent til að styrkur veltihringrásarinnar muni dragast saman á öldinni en ólíklegt hefur verið talið að hún stöðvist. Nýjar rannsóknir hafa þó dregið úr vissu þess mats. Minnki styrkur veltihringrásarinnar mikið mun það hafa kælandi áhrif á hafsvæðinu umhverfis Ísland, en það er nú um 2–3 °C hlýrra en yfirborð sjávar á sömu breiddargráðu í Kyrrahafinu.

Mynd 2: Skaftafellsjökull og Svínafellsjökull 1920–1925 (ljósmynd: Ólafur Magnússon) og 2012 (ljósmynd: Aron Reynisson), jöklarnir slitnuðu hvor frá öðrum í kringum 1940. Við hörfun jökla hafa árfarvegir tekið miklum breytingum eins og rætt er í kafla tvö.

Sjávarstöðubreytingar við Ísland munu ráðast af hlýnun hafsins og rýrnun ísbreiðanna á Suðurskautslandinu og Grænlandi, auk landhæðarbreytinga á Íslandi. Breytingar á þyngdarsviði jarðar valda því að massatap Grænlandsjökuls hækkar ekki sjávarstöðu við Ísland, en massatap ísbreiðunnar á Suðurskautinu gerir það. Þar er mikil óvissa um þróun massataps, sérstaklega eftir aldamótin 2100. Landhæðarbreytingar eru verulegar, útbreitt landris er um miðbik landsins og við suðausturströndina vegna rýrnunar íslenskra jökla en landsig við suðvestan- og vestanvert landið.

Mat á sjávarstöðubreytingum til aldamóta sýnir að afstæð sjávarstaða gæti hækkað um allt að 1,2 m þar sem landsig er hvað mest. Á þeim svæðum við suðausturströndina, þar sem landris er umtalsvert, getur afstæð sjávarstaða fallið um 1,5 metra. Mikil óvissa ríkir um þróun hnattrænnar sjávarstöðu og sjávarstöðu í kringum Ísland eftir 2100. Ítrustu mörk verstu sviðsmyndar sýna margra metra hækkun árið 2150, en miðgildi hækkunar er á bilinu 1–2 m hér við land og víða undir einum metra.